Բրինձը և լապշան ճապոնական սննդի երկու հիմնական բաղադրիչներն են: Բրինձը` խաշած կամ շոգեխաշած, մատուցվում է յուրաքանչյուր ճաշի ժամանակ: Լապշան լինում է բազմաթիվ սորտերի: Ամենահայտնիներից են սոբան՝ հնդկացորենի ալյուրից պատրաստված բարակ շագանակագույն արիշտա; ուդոն, հաստ սպիտակ արիշտա պատրաստված ցորենի ալյուրից; և ռամեն, բարակ, գանգուր արիշտա, նույնպես պատրաստված ցորենի ալյուրից: Սոյայի սոուսը և սոյայի այլ մթերքները նույնպես Ճապոնիայում հիմնական ապրանքներ են: Դրանք ներառում են միսոն (ֆերմենտացված սոյայի մածուկ) և տոֆուն (սոյայի կաթնաշոռ, որը նման է կրեմի): Ճապոնական սննդի այլ ընդհանուր բաղադրիչները ներառում են բամբուկի կադրերը, դաիկոնը (հսկա սպիտակ բողկ), կոճապղպեղը, ջրիմուռը և քնջութի սերմերը: Ճապոնական թթու վարունգ, որը կոչվում է tsukemono, մատուցվում է յուրաքանչյուր ճաշի ժամանակ: Այս երկրում նույնպես շատ են ծովամթերքները: Կանաչ թեյը Ճապոնիայի ազգային ըմպելիքն է, չնայած սև թեյը նույնպես հասանելի է: Շատ տարածված են նաև սակե և գարեջուր։ Երկու յուրահատուկ ճապոնական մթերքներ են սուշին (թարմ հում ծովամթերք բրնձով) և սաշիմի (թարմ հում ծովամթերք սոյայի սոուսով); երկուսն էլ ներառում են նոր բռնած ձուկ կամ ծովամթերք: Մեկ կաթսայում ( nabemeno ) պատրաստված ուտեստները տարածված են ամբողջ Ճապոնիայում։ Սուկիյակին տավարի (կամ երբեմն հավի) մսի թղթի նման բարակ կտորներից, բանջարեղենից և արգանակի մեջ եփած տոֆուի խորանարդներից պատրաստված ուտեստ է։ Shabu-shabu-ն տավարի և բանջարեղենի միս է, որը նույնպես եփում է արգանակի մեջ, բայց հետո թաթախված անուշաբույր սոուսների մեջ: Յուրաքանչյուր տարածաշրջան ունի իր սիրելի ուտեստների ընտրությունը: Սառը հյուսիսային Հոկայդո կղզում ապրող մարդիկ վայելում են կարտոֆիլ, եգիպտացորեն և խորոված միս։ Արևմտյան Ճապոնիայում մթերքներն ավելի նուրբ բուրմունք ունեն, քան արևելյանները: Ճապոնացիները հայտնի են նրանով, որ օգտագործում են շատ թարմ բաղադրիչներ իրենց ճաշ պատրաստելու մեջ։ Նրանք նախընտրում են իրենց ճաշի համար օգտագործել թարմ, սեզոնային մթերքներ՝ գնելով այն նույն օրը, երբ այն պատրաստ կլինի։ Ճապոնացիները հայտնի են նաև սնունդը գեղեցիկ տեսք ունենալու իրենց հմտությամբ։ Ճապոնիայի բնակիչները երկար կյանք են ապրում և ունեն սրտի հիվանդությունների ցածր մակարդակ՝ առողջ սնվելու պատճառով:

Նվարսակի հաշտության կնքումից հետո Արևելյան Հայաստանը խաղաղ զարգացման հնարավորություն ստացավ: Մայրաքաղաք Դվինում և երկրի այլ քաղաքներում բարգավաճեցին արհեստներն ու առևտուրը: Սակայն մեծ ջանքերի գնով կիսանկախ վիճակ ձեռք բերած երկիրը՝ տանուտիրական Հայաստանը շատ չանցած ենթարկվեց նոր փորձությունների: Այն հարկադրված էր մշտական պայքար մղելու իր ներքին ինքնուրույնությունը պահպանելու համար: Անհրաժեշտության դեպքում հայերը պարսկական տիրապետության դեմ դիմում էին զինված պայքարի: Այսպես` V դ. վերջերին, երբ պարսիկները փորձեցին խախտել Նվարսակի հաշտության պայմանները, հայերը կրկին ապստամբեցին: Տանուտիրական Հայաստանն օգտվեց Պարսկաստանում ստեղծված բարդ իրադրությունից և հրաժարվեց ճանաչել Սասանյանների տիրապետությունը: Հայերն ավերեցին Հայաստանում եղած ատրուշանները և կոտորեցին մոգերին: Պարսից արքայի ուղարկած զորքերը խայտառակ պարտություն կրեցին:

Չնայած հայերի մեծ հույսերին` Բյուզանդիան դարձյալ հրաժարվեց օգնել նրանց, և ապստամբությունը պարտվեց: Հայերի ապստամբական նոր ելույթները, այնուամենայնիվ, անհետևանք չանցան: VI դ. սկզբին պարսից արքայի հատուկ հրովարտակով Հայոց եկեղեցին պաշտոնապես անկախ ու ինքնուրույն ճանաչվեց:

Դվինի 554թ. եկեղեցական ժողովը

Բյուզանդիան և Պարսկաստանը Հայաստանում իրենց դիրքն ամրապնդելու նպատակով կարևոր նշանակություն էին տալիս Հայոց եկեղեցուն: Բյուզանդական կայսրերը շարունակում էին հայերին պարտադրել երկաբնակությունը կամ քաղկեդոնականությունը: Ուստի Հայոց եկեղեցին եռանդուն պայքար էր ծավալել` պաշտպանելու իր ինքնուրույնությունն ու իրավունքները: Սասանյան Պարսկաստանը, ելնելով իր պետական շահերից և օգտվելով քրիստոնեական եկեղեցու պառակտված վիճակից, ձգտում էր իր կողմը գրավել բյուզանդական եկեղեցու հալածանքներին ենթարկվող հայ հոգևորականությանը:

Դվինի 554թ. եկեղեցական ժողովը հավատարիմ մնաց հայ հոգևորականության հետևողական դիրքորոշմանը: Ժողովը պաշտոնապես ընդունեց հայկական տոմարը (օրացույցը) և իր որոշումներով ամրապնդեց Հայոց եկեղեցու ինքնուրույնությունը: Դրանով նոր և կարևոր քայլ կատարվեց Հայոց եկեղեցին ազգային դարձնելու ճանապարհին:

Ժողովը հակաբյուզանդական ուղղվածություն ուներ, ուստի պարսիկները շտապեցին խրախուսել հայ հոգևորականությանը: Եկեղեցականներին սիրաշահելու նպատակով պարսից արքունիքը հայ ազնվականներից վերցրեց հարկեր գանձելու ժառանգական իրավունքը և այն շնորհեց եկեղեցուն:

Պարսից արքունիքի քաղաքականությունը

Սասանյան Պարսկաստանի համեմատաբար հանդուրժողական և մեղմ քաղաքականությունը բացատրվում էր տերության ներքին ծանր ճգնաժամով: Ապստամբել էին հպատակ ժողովուրդները, իսկ պարսից զորքերը դժվարին պաշտպանական մարտեր էին մղում երկրի սահմաններում:

Խոսրով Ա Անուշիրվան (531-578) թագավորի օրոք Պարսկաստանը ներքին և արտաքին քաղաքականության մեջ խոշոր հաջողությունների հասավ, ինչը Պարսկաստանին հնարավորություն տվեց վերանորոգելու հայերին ձուլելու և Հայաստանի կիսանկախ վիճակը վերացնելու քաղաքականությունը: Այդ նպատակին էին ծառայում վարչական փոփոխությունները, հարկային քաղաքականությունը, զրադաշտականության տարածման ծրագիրը:

Խոսրովի օրոք Սասանյան Պարսկաստանը բաժանվեց չորս քուստակների կամ կողմերի, որոնք իրենց հերթին բաղկացած էին մարզպանություններից ու առանձին աշխարհներից: Արևելյան Հայաստանը Վիրքի ու Աղվանքի հետ միասին մտնում էր Հյուսիսային քուստակի մեջ և ենթարկվում նրա կառավարիչ փոխարքային: Դրա արդյունքում Հայաստանը կորցնում էր նախկին բավականաչափ բարձր դիրքը: Եթե առաջներում Հայաստանի մարզպանն անմիջականորեն ենթակա էր պարսից արքունիքին, ապա այժմ զրկվում էր այդ արտոնյալ դիրքից: Հայաստանը ոչ միայն վերածվում էր երկրորդական մարզի, այլև նշանակալիորեն զրկվում էր ներքին ինքնուրույնությունից:

Հայաստանի համար խիստ անբարենպաստ էր պարսիկների հարկային նոր քաղաքականությունը: Անցկացվեց աշխարհագիր, ու հարկերի գանձման կարգը փոխվեց: Նախկինում հարկերը գանձվում էին բնամթերքով, այսինքն՝ գյուղացիները հարկահավաքին էին հանձնում ստացված բերքի մի մասը: Այժմ նրանք պարտավոր էին հարկերի մի մասը վճարել դրամով: Առևտրական ուղիներից և քաղաքներից հեռու ապրող գյուղացիների համար դրամ ճարելը չափազանց դժվար էր: Նրանք հարկադրված էին բարձր տոկոսներով պարտքով դրամ վերցնել վաշխառուներից: Պարսիկների հարկային նոր քաղաքականությունը հարուցեց ոչ միայն հասարակ ժողովրդի, այլև ազնվականության ու հոգևորականության դժգոհությունը: Այդ խավերը, ճիշտ է, ազատված էին գլխահարկից, բայց պարտավոր էին հողահարկ վճարել: Այս ամենի հետ մեկտեղ` պարսիկները չէին հրաժարվել զրադաշտականության տարածման և կրոնական հալածանքների քաղաքականությունից:

Պարսից արքունիքը Վահան Մամիկոնյանին փոխարինած եղբոր՝ Վարդի մահից հետո մարզպանի պաշտոնը կրկին հանձնում է պարսիկների: Միայն առանձին դեպքերում էր այդ պաշտոնը վստահվում հայ նախարարներին: Իսկ պարսիկ պաշտոնյաները հաճախ էին բռնություններ գործադրում և ապօրինությունների դիմում:

Պարսից իշխանությունների կամայականությունները հատկապես անտանելի դարձան, երբ Հայաստանի մարզպան նշանակվեց պարսիկ Սուրենը: Արքունիքը նրան լայն իրավունքներ էր տվել և Հայաստան ուղարկել մեծաթիվ ընտիր այրուձիով: Նոր մարզպանը, տեսնելով Հայաստանում դժգոհության տարածումը, որոշեց սկզբից ևեթ ահաբեկել հայերին: Սպանվեց Մանվել Մամիկոնյանը, կրկին սաստկացան քրիստոնյաների բացահայտ ճնշումներն ու հարստահարությունները:

Խոսրով Ա թագավորի հպատակ ժողովուրդների դեմ ուղղված քաղաքականությունը, ինչպես նաև պարսկական իշխանությունների չարաշահումները, լցրեցին հայերի համբերության բաժակը: Երկիրը կանգնած էր ապստամբության եզրին և վճռական գործողությունների դիմելու ազդանշանի էր սպասում:

571-572թթ. ապստամբությունը

Ապստամբության անմիջական առիթը Դվինում ատրուշան հիմնելն էր: Ապստամբության գլուխ անցավ սպանված Մանվել Մամիկոնյանի եղբայր Վարդան Մամիկոնյանը (Վարդան Կրտսերը): Շարժմանը միացավ Հայոց կաթողիկոս Հովհաննես Բ-ն: Նրանց հաջողվեց հավաքել 10-հազարանոց բանակ, ձեռք բերել դաշնակիցներ: Այս անգամ ևս հայերին միացան պարսից քաղաքականությունից դժգոհ վրացիներն ու աղվանները: Հուսադրող էր նաև Պարսկաստանի դարավոր հակառակորդ Բյուզանդիայի դիրքորոշումը: Երկու աշխարհակալ տերությունների միջև հակասությունները խիստ սրվել էին, և Բյուզանդիան ցանկանում էր օգտագործել հարմար պահը՝ պատերազմելու Պարսկաստանի դեմ:

Պարսիկների դեմ խոշոր գործողություններ վարելու համար բավականաչափ ուժեր չունենալով՝ Բյուզանդիան ձգտում էր օգտագործել հայերի, աղվանների և վրացիների զինական ուժը: Ուստի հայերի պատվիրակությունն այս անգամ Կոստանդնուպոլսում ջերմ ընդունելություն գտավ:

Բյուզանդացիների հետ կնքած պայմանագրով հայերը խոստացան ընդունել Բյուզանդիայի գերիշխանությունը: Իրենց հերթին բյուզանդացիները պարտավորվեցին ապստամբության ձախողման դեպքում ապաստան տալ Բյուզանդիա փախած հայերին: Ձեռք բերված պայմանավորվածությունների մասին բյուզանդացիները հայտարարեցին պարսիկներին՝ սպառնալով օգնել ապստամբ հայերին: Բյուզանդացիների խոստումները Հայաստանում առաջ բերեցին համընդհանուր ոգևորություն:

Դեպքերի զարգացումից խիստ անհանգստացած Սուրեն մարզպանը 571թ. հապճեպ մեկնեց Տիզբոն՝ պարսից արքային զեկուցելու ստեղծված կացության մասին: Խոսրով թագավորը 15-հազարանոց զորաբանակ տրամադրեց մարզպանին և հրամայեց անողոք դատաստան տեսնել ապստամբների հետ: Բայց պարսկական իշխանությունների ուժերից վեր էր կանխել ապստամբության հետագա ծավալումը: Հայ մարտիկների թիվն արդեն հասել էր 20 հազարի, և ապստամբները վերածվել էին նշանակալի ուժի: Վարդան Մամիկոնյանի հրամանատարությամբ նրանք 572թ. հարձակման անցան և Դվինում ջախջախեցին մարզպանի բանակը: Սպանված մարզպանի գլուխն ուղարկվեց բյուզանդական զորքերի հրամանատարին:

Հայերի զինված ելույթից հետո ակտիվացավ Բյուզանդիան: Կայսրությունը պատերազմ սկսեց պարսիկների դեմ և զորքեր ուղարկեց Հայաստան: Պարսիկների դեմ ապստամբած դրացի ժողովուրդների և բյուզանդացիների օգնությամբ հայերը պարտության մատնեցին պարսից նոր զորավար Միհրանին: Շուտով պարսկական տիրապետության դեմ ուղղված ապստամբությունը վերաճեց պարսկա-բյուզանդական երկարատև պատերազմի:

Պարսկա-բյուզանդական քսանամյա պատերազմը և Հայաստանի 591թ. բաժանումը

Երկու տերությունների միջև սկսված պատերազմը կատարյալ արհավիրք էր հայ ժողովրդի համար: Ռազմական գործողությունները հիմնականում մղվում էին Հայաստանում՝ ավերածության ենթարկելով երկիրը: Պատերազմը փոփոխակի հաջողություններով շարունակվեց 20 տարի: Ի վերջո Բյուզանդիան և Պարսկաստանը 591թ. հաշտություն կնքեցին, որով Հայաստանը երկրորդ անգամ բաժանվեց նրանց միջև: Կայսրությունը զգալիորեն ընդլայնեց իր սահմանները, Բյուզանդիային անցան Տուրուբերանը, Տայքը և Այրարատի մեծ մասը: Հայաստանի քաղաքական տրոհվածությունն ավելի խորացավ՝ դժվարացնելով երկրի տարբեր շրջանների միջև տնտեսական կապերի զարգացումը:

Բյուզանդիան չգնահատեց այն մեծ աջակցությունը, որ ցույց էին տվել հայերը: Բյուզանդական կայսրերը շարունակեցին վարել հայկական զինուժերը ոչնչացնելու քաղաքականություն: Մորիկ կայսեր հրամանով հայ նախարարական գնդերը տեղափոխվում էին հեռավոր երկրներ և կռվում կայսրության թշնամիների դեմ: Այս կերպ Բյուզանդիան կամենում էր կանխել հայերի ազատագրական շարժումները: Կայսրը միաժամանակ պարսից արքունիքին խորհուրդ էր տալիս նույն կերպ վարվել պարսկահպատակ հայերի հետ:

Հայ զորականները, սակայն, հաճախ չէին ենթարկվում կայսերական հրամաններին, գերադասում էին մնալ և կռվել Հայաստանում: Հայ իշխաններից Սմբատ Բագրատունին չենթարկվեց բյուզանդացիներին և ձերբակալվեց: Սակայն նա խիզախություն դրսևորեց՝ կրկեսում սպանելով իր դեմ արձակված արջին, ցուլին և առյուծին: Զարմացած և հիացած հանդիսականների պահանջով բյուզանդական կայսրը նրան ներում շնորհեց:

Վրաց եկեղեցու անջատումը Հայոց եկեղեցուց

Պարսկա-բյուզանդական պատերազմները Հայաստանում շարունակվեցին նաև VII դ. սկզբում, բայց սահմանային նոր փոփոխություններ տեղի չունեցան: Սակայն բյուզանդական արքունիքի եկեղեցական քաղաքականության հաջողությունը եղավ վրաց եկեղեցու անջատումը Հայոց եկեղեցուց և քաղկեդոնության ընդունումը նրա կողմից 607թ.: Այսպիսով` խախտվեց հայերի և վրացիների դավանական միասնությունը, որը բացասական հետևանքներ ունեցավ հետագայում:

Պարսկա-բյուզանդական բազմամյա պատերազմները, սակայն, ուժասպառ արեցին երկու կողմին էլ, և երբ քաղաքական ասպարեզում հայտնվեցին արաբները, թե՛ Պարսկաստանը և թե’ Բյուզանդիան ի վիճակի չեղան նրանց դիմագրավելու:

Մենք փոփոխությունների ենք ենթարկվել, երբ մեր տեսակները զարգացել են առաջին անգամ: Որոշ փոփոխություններ համընդհանուր էին, իսկ մյուսները ՝ ավելի տարածաշրջանային: Աշխարհի բնակչության շրջանում ակնհայտ փոփոխությունները ներառում են ինչպես մարմնի ընդհանուր չափի, այնպես էլ ուղեղի չափի նվազում, ինչպես նաև ծնոտի և ատամների համամասնությունների նվազում: Տարածաշրջանային բնակչությունը նաև զարգացրել է տարբեր ֆիզիկական և գենետիկական բնութագրեր ՝ ի պատասխան տարբեր կլիմայական պայմանների և կենսակերպի:

Այժմ մենք, ընդհանուր առմամբ, ավելի կարճ, ավելի թեթեւ և ավելի փոքր ոսկորներ ունենք, քան մեր նախնիները 100,000 տարի առաջ էին: Նվազումը եղել է աստիճանական, բայց առավել նկատելի է վերջին 10,000 տարվա ընթացքում: Մարմնի չափի վրա ազդող գործոնները բարդ են: Դրանք ենթադրում են փոխազդեցություն գենետիկայի, շրջակա միջավայրի և կենսակերպի միջև, ինչպիսիք են դիետան և տեխնոլոգիան:

Մեր ուղեղն այժմ ամենափոքրն է, ինչ եղել է անցած 100,000 տարվա ընթացքում ցանկացած ժամանակ: Այս նվազման մեծ մասը տեղի է ունեցել վերջին 6000 տարվա ընթացքում: Դա կապված է մարմնի չափի նվազման հետ, որը նույնպես տեղի է ունեցել այս ժամանակահատվածում:

Վերջին 30,000 տարվա ընթացքում Homo sapiens- ի ծնոտներում և ատամներում չափի նվազում է տեղի ունեցել:

Մարդիկ այսօր արտաքին տեսքով հսկայական բազմազանություն են ցույց տալիս, սակայն այդ բազմազանությունը ակնհայտ չէր վաղ Homo sapiens- ում: Մեր տեսակի վաղ ներկայացուցիչները բնակվում էին Աֆրիկայում և ունեին զարգացած ֆիզիկական հատկություններ, որոնք նման էին միմյանց ՝ այդ կլիմայական պայմաններում գոյատևելու համար: Երբ մարդիկ սկսեցին տարածվել աշխարհի տարբեր մասեր մոտ 100,000 տարի առաջ, նրանք բախվեցին բազմաբնույթ կլիմայական պայմանների և զարգացան նոր ֆիզիկական հարմարվողականություններ ՝ ավելի հարմար այդ նոր կլիմայական պայմաններին:

Ֆիզիկական հատկությունները, ինչպիսիք են մաշկի և աչքերի գույնը, մազերի տեսակը և գույնը և մարմնի ձևը, որոշվում են գենետիկայով, բայց կարող են նաև ազդել շրջակա միջավայրի վրա: Երկար ժամանակահատվածների ընթացքում շրջակա միջավայրը կգործի գեների վրա `բնակչության շրջանում առանձնահատուկ հատկություններ զարգացնելու համար:

Սուլթան Աբդուլ Համիդ II-ը ոչ միայն մտադիր չէր կենսագործել Բեռլինի վեհաժողովի 61-րդ հոդվածով ստանձնած բարենորոգումները. այլև ուղիներ էր փնտրում Հայկական հարցից «ազատվեու» համար: Նա մշակեց Հայկական հարցի լուծման ուրույն ուղի՝ հայերի ֆիզիկական բնաջնջումը: Աբդուլհամիդյան ջարդերի զոհ գնաց ավելի քան 300 հազար հայ: Բազմահազար արևմտահայեր արտագաղթեցին տարրեր երկրներ, մոտ 100 հազար Ռուսաստան, 200 հազար Եվրոպա և Ամերիկա: Արևմտահայությունը սուլթանական կառավարության ազգահալած քաղաքականությանը պատասխանել է ազատագրական պայքարի նոր վերելքով:Իր ծրագրին տերության մահմեդական բնակչությանը նախապատրաստելու համար Աբդուլ Համիդ II պաշտոնական գաղափարախոսություն դարձրեց պանիսլամիզմը (համաիսլամականություն) և պանթուրքիզմը (համաթյուրքականաթյուն): Առաջինը ենթադրում էր իսլամադավան բոլոր ազգերի, երկրորդը’ թյուրքալեզու բոլոր ժողովուրդների միավորում օսմանյան Թուրքիայի դրոշի ներքո և սրբազան պատերազմ (ջիհադ) բոլոր անհավատների՝ գյավուրների դեմ: Թուրքիայի մեծ վեզիր Քամիլ փաշան ցինիկորեն հայտարարում էր. որ եվրոպական իրենք օձ սնուցելով, գրկեցին Բուլղարիայից. որպեսզի նույնը տեղի չունենա Ասիայում անհրաժեշտ է բնաջնջել հայությանը:

Վերադառնալով Եվրոպա՝ Իսրայել Օրին կազմում է Հայաստանի ազատագրության ծրագիր և ներկայացնում Հովհան Վիլհելմին: Այնտեղ թվարկվում էին այն ուղիներն ու միջոցները, որոնք անհրաժեշտ էին պարսիկներին Հայաստանից վտարելու համար: Ծրագրում կարևոր տեղ էր հատկացվում ինչպես Եվրոպայից սպասվող օգնությանը, այնպես էլ Հայաստանում հայկական ապստամբական ուժերի մասնակցության հարցին: Ծրագրվում էր ապստամբությանը մասնակից դարձնել և ազատագրական շարժման մեջ ընդգրկել նաև օսմանյան լծի տակ գտնվող Արևմտյան Հայաստանը: Հովհան Վիլհելմը հավանություն է տալիս Իսրայել Օրու ծրագրին և առաջարկում գնալ Ֆլորենցիա և Վիեննա՝ նրանց տիրակալների համաձայնությունը ևս ստանալու համար: Ֆլորենցիայում դուքսը խոստանում է զորք տրամադրել, իսկ Վիեննայի արքունիքում հրաժարվում են մասնակցել Հայաստանի ազատագրման գործին, քանի որ Թուրքիայի հետ 1699թ. արդեն կնքել էին հաշտության պայմանագիր:
Եվրոպայում երկար դեգերելուց և հաջողության չհասնելուց հետո Իսրայել Օրին համոզվեց, որ Թուրքիայի և Պարսկաստանի տիրապետության դեմ պայքարում Հայաստանի համար իրական դաշնակից այդ պահին կարող է լինել միայն Ռուսաստանը:

Մեծ է Իսրայել Օրու գործունեության նշանակությունը ազատագրական պայքարի պատմության մեջ: XVII դարի վերջի և XVIII դարի սկզբի հայ ազատագրական շարժման զարթոնքը մեծապես կապված է նրա անվան հետ: Նա Հայաստանի ազատագրության հարցը դրեց գործնական հողի վրա՝ այն կապելով Ռուսաստանի հետ: Օրին գիտակցում էր ընդհանուր թշնամու դեմ բոլոր հնարավոր դաշնակիցներին համախմբելու նշանակությունը: Այդ պատճառով էլ բանակցություններ էր վարում ինչպես վրաց Արչիլ թագավորի, այնպես էլ պարսկական տիրապետությունից դժգոհ շրջակա մահմեդական տիրակալների հետ:

Ստրկատիրական հարաբերությունները քայքայվում էին՝ ճանապարհ տալով իրենց ընդերքում ձևավորվող նոր ավատատիրական (ֆեոդալական) հարաբերություններին: Հայաստանում անցումը ավատատիրության կատարվում էր առավել արագ, քան Արևմուտքի որոշ երկրներում, որտեղ ստրկատիրությունը խոր արմատներ էր ձգել:Ավատականացման հետևանքով ձևավորվեցին ազատների և անազատների դասերը:Այժմ նրանք պարտավոր էին բերքի մի մասը վճարել իրենց հողերին տիրացող կամ տիրացած ավատատեր-հողատերերին և նրանց համար կատարել հարկադիր աշխատանք (պարհակ): Աստիճանաբար նրանք վերածվում էին հողի վարձակալների: Միաժամանակ, ագարակ-դաստակերտներում բանող մշակ-ստրուկները, որոնց աշխատանքը դարձել էր խիստ անարտադրողական, իրենց արտադրանքի մի մասի նկատմամբ ձեռք էին բերում որոշ իրավունքներ և իրավապես աստիճանաբար հավասարվում շինականներին կամ գյուղացիներին: 

Երկրի ավագանուց և արքունի նախկին պաշտոնյաներից ձևավորվեց ազատների դասը: Ազատների դասի մեջ էին մտնում աշխաիհակալ և աշխարհատեր իշխանները, գավառակալ և գավառատեր նախարարները, արքունիքից որպես ուտեստ հողակտորներ ստացած զինվորականները, աստիճանավորները և այլք:Պաշտոնների հորից որդուն անցնելու հետևանքով ազատների դասն աստիճանաբար ենթակայության տակ առավ իր կառավարչությանը հանձնված հողերը, որոնք նրան էին տրված կառավարելու կամ պայմանական հողատիրության սկզբունքով: Ձևավորվեց ավատատերերի խավը: Խոշոր ավատատերը կոչվում էր իշխան կամ նախարար, իսկ նրա տիրույթը՝ իշխանություն կամ նախարարություն: 

1920-1991 ԹԹ.

Հայաստանի հեղափոխական կոմիտեն` 11-րդ կարմիր բանակի զորամասերի հետ, 1920թ. նոյեմբերի 29-ին Հայաստանը հռչակեց խորհրդային: Դեկտեմբերի 2-ի ռուս-հայկական համաձայնագրով ՀՀ կառավարությունը վայր դրեց իր լիազորությունները: Դեկտեմբերի 2-ի լույս 3-ի գիշերը իր գոյությունը դադարեցրած կառավարության պատվիրակությունը Ալեքսանդրապոլում ծանր պայմաններով հաշտություն կնքեց Թուրքիայի հետ, որով Հայաստանը հրաժարվում էր Սևրի պայմանագրից:

Ստեղծվեց պետական կառավարման կուռ համակարգ` երկրի տնտեսության, մշակույթի ստեղծման ու զարգացման պլանային ծրագրով: 1922 թ. Փետրվարի 3-ին ընդունվեց Հայաստանի Սահմանադրությունը: Այն մշակվել էր ՌՍՖՍՀ-ի սահմանադրության սկզբունքներով: Սահմանադրության առանձին հոդվածներում ամրագրված էին պետական խորհրդանիշները` զինանշանը, դրոշը: Զինանշանի հեղինակն էր Մարտիրոս Սարյանը:

Ցուցահանդեսում ներկայացված են.

• 1920 թ. Հայաստանի խորհրդայնացման և հետագա տարիների պատմության հետ առնչվող բացառիկ փաստաթղթեր, լուսանկարներ, պետական նշանավոր գործիչների անձնական իրեր, ժամանակագրական աղյուսակներ, որոնք ի ցույց են դնում երկրի տնտեսության, մշակույթի ստեղծման ու զարգացման ընթացքն ու պատկերը
• երկրի պատմության անբաժանելի մաս կազմող քաղաքական բռնությունները, աքսորը, հետապնդումները վկայող եզակի փաստաթղթեր
• Հայրենական Մեծ պատերազմին մասնակից հայազգի մարշալների, գեներալների, սպաների և զինվորների անձնական իրեր ու փաստաթղթեր, լուսանկարներ
• հետպատերազմյան Հայաստանի տնտեսական, մշակութային կարևոր իրադարձություններին վերաբերող փաստաթղթեր և ցուցանմուշներ:

1918-ի մայիսի 21-27-ին տեղի են ունեցել հայ-թուրքական վճռական մարտեր, իսկ մայիսի 28-ին եղել է հիմնական ճակատամարտը հայկական կանոնավոր զորամասերի, աշխարհազորի և Արևելյան Հայաստան ներխուժած թուրքական զորաբանակի միջև։ Սարդարապատի հերոսամարտը հաճախ անվանում են «20-րդ դարի Ավարայր»։

Թուրքական զորքերի ներխուժումը հարավային կովկաս

1917-ի հոկտեմբերին Ռուսաստանում կատարված հեղաշրջումից հետո երկրի նոր՝ խորհրդային իշխանությունը հայտարարեց, որ Ռուսաստանը դուրս է գալիս առաջին համաշխարհային պատերազմից։ Ռուսական զորքերը լքեցին Կովկասյան ռազմաճակատը, հեռացան Ռուսաստան։ Հայ ժողովրդի համար ստեղծվեց չափազանց վտանգավոր վիճակ. թուրքական զորքերի դեմ Կովկասյան ռազմաճակատում կանգնած էին միայն Հայկական կորպուսի զորամասերը։ Թուրքերն օգտվեցին նման վիճակից և 1918-ի փետրվարին, խախտելով Երզնկայում կնքված զինադադարի պայմանագիրը, անցան հարձակման՝ նպատակ ունենալով գրավել ոչ միայն առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում ռուսական զորքերի կողմից նվաճված Արևմտյան Հայաստանի նահանգները, այլև Արևելյան Հայաստանը։

Թուրքերին հաջողվեց գրավել Էրզրում ու Կարս բերդաքաղաքները և մայիսի 15-ին մտնել Ալեքսանդրապոլ (այժմ՝ Գյումրի)։ Այստեղ թուրքական հրամանատարությունն իր զորքերը բաժանեց երկու խմբավորումների և դրանցից առաջինը Յաղուբ Շևքի փաշայի գլխավորությամբ շարժվեց դեպի Երևան, իսկ մյուսը Էսադ փաշայի գլխավորությամբ դեպի Վանաձոր) հետագայում այս զորախումբը ևս բաժանվեց երկու մասի և դրա մի մասը նույն Էսադ փաշայի գլխավորությամբ շարժվեց Ապարանի ուղղությամբ, մյուս կեսը՝ դեպի Վանաձոր։ Հայաստանը հայտնվեց թուրքական աքցանի մեջ։ Երկրամասի պաշտպանության գործը ստանձնեց Երևանի նահանգի փաստացի ղեկավար Արամ Մանուկյանը։ Նրա հրահանգով երևանյան /Սարդարապատի/ ուղղության հրամանատար նշանակվեց Հայկական կորպուսի Երևանյան դիվիզիայի հրամանատար, ռուսական բանակի գեներալ-մայոր Մովսես Սիլիկյանը, վանաձորյան ուղղության զորքերը ղեկավարելու էր Հայկական կորպուսի հրամանատար, ռուսական բանակի գեներալ-մայոր Թովմաս Նազարբեկյանը։ Մայիսի 21-ին Ապարանի մոտ ձևավորված ռազմաճակատի հրամանատար նշանակվեց Հայկական կորպուսի ռազմական կոմիսար Դրաստամատ Կանայանը /Դրո/։

Վանի թագավորության հիմնադրման մասին վարկածներից մեկի համաձայն՝ այն առաջացել է մ. թ. ա. XIII–XI դարերում՝ Վանա լճից հարավ հիշատակվող Ուր(ու)ատրի ցեղային միության հիմքի վրա: Մեկ այլ տեսակետ այն կապում է Արարատյան դաշտի հետ` ելնելով թագավորության Արարատ-Ուրարտու անվանումից: Ներկայումս ընդունված է այն տեսակետը, ըստ որի՝ թագավորության սկզբնատարածքը Վանա լճի ավազանն է, որի հետ էլ կապվում է թագավորության հիմնական ինքնանվանումը` «Բիայնիլի» (այդ պատճառով էլ գիտության մեջ պետությունը հայտնի է նաև «Վանի թագավորություն» անվամբ):Առաջին վկայված արքան Արամե Ուրարտացին է, որի անունն ասորեստանյան աղբյուրներում 3 անգամ հիշատակվում է մ. թ. ա. 859–843 թթ-ի ընթացքում: Ըստ այլ տեսակետի՝ Վանի թագավորության հիմնադիր-արքան Սարդուրի I-ն է՝ Լութիպրիի որդին, որն էլ մ. թ. ա. 830-ական թվականներին կառուցել է Տուշպա (Տոսպ) մայրաքաղաքը: Տուշպայի հիմնադրման արձանագրություններում նա իրեն անվանել է «Նաիրի երկրի արքա» և ներկայացել «մեծ արքա, հզոր արքա, տիեզերքի արքա, արքաների արքա» տիտղոսներով։Սարդուրի I-ի օրոք Վանի թագավորությունը տարածվել է ոչ միայն Վանա լճի ավազանում, այլև Հայկական Տավրոսից հարավ՝ Տիգրիսի վերին հովտում:Մ. թ. ա. մոտ 825–810 թթ-ին Սարդուրի I-ին հաջորդել է որդին` Իշպուինին: Նա իրականացրել է մի շարք բարեփոխումներ, որոնք շարունակել է նրա որդի Մենուան (մ. թ. ա. մոտ 810–786 թթ.): Կարևոր էին գրային (տեղական սեպագրի ստեղծումը) և կրոնական [տերության միասնական դիցարանի (պանթեոն) ստեղծումը] բարեփոխումները, որոնք արձանագրվել են «Խալդյան դարպասի» («Մհերի դուռ») վրա: Ռազմական բարեփոխման շնորհիվ դաշնային աշխարհազորը փոխարինվել է մշտական կանոնավոր բանակով: Իշպուինին հարավում ընդլայնել է տիրույթները՝ Ուրմիա լճի ավազանից մինչև Պարսուա երկիր (հետագայում՝ Պարսք), հյուսիսում` մինչև Հայկական Պար լեռնաշղթա:Մենուայի օրոք  Վանի թագավորությունը հասել է աննախադեպ հզորության: Երկիրը տնտեսապես հզորացնելու համար նա ծավալել է շինարարական աշխատանքներ, ստեղծել է ոռոգման ցանց. հատկապես նշանավոր է ցայսօր գործող 72 կմ երկարությամբ Մենուայի ջրանցքը:Մենուայի  բանակը մտել է Արարատյան դաշտ, ապա արշավել հյուսիս` դեպի Դիաուխի-Դայաենի (Տայք) երկիր, հարավարևմտյան ուղղությամբ հասել է մինչև Կումենու և Ասորեստան: Արևմուտքում Մենուայի բանակն առաջին անգամ դուրս է եկել Արևմտյան Եփրատի բնագիծ` սպառնալով անդրեփրատյան պետություններին: Մելիտենեի (Մալաթիա) արքան դարձել է նրան հարկատու: Հաղթարշավը շարունակելով Ուրմիայից հարավ-արևելք ընկած տարածքներում` հասել է մինչև Դիալա գետի ավազան: Մենուան հատուկ ուշադրություն է դարձրել ռազմական շինարարությանը` ստեղծելով ամրաշինական մեծ ցանց: Նրա նվաճումների շնորհիվ Հայկական լեռնաշխարհի հիմնական մասը միավորվել է մեկ կենտրոնացված պետության մեջ. հյուսիսային շրջանների իշխանությունները թեև չեն մտել Վանի տերության մեջ, բայց ընդունել են նրա գերիշխանությունը: Մենուան հաղթանակներ է տարել տարածաշրջանի ամենահզոր պետության` Ասորեստանի նկատմամբ և Վանի թագավորությունը վերածել գերտերության:Մենուայի հաջորդի՝ Արգիշտի I-ի գահակալության տարիներին (մ. թ. ա. 786–764 թթ.) Վանի թագավորությունը հասել է հզորության գագաթնակետին: Տերությունը ձգվել է Ուրմիայի ավազանի հարավից մինչև Ջավախք, Սևանա լճի ավազանից և Կուր գետից մինչև անդրեփրատյան աջափնյա շրջաններ (ներառյալ Մելիտենե և Թաբալ երկրները), Մասիուս և Կորդվաց լեռներից մինչև Ճորոխի ավազան: Արգիշտի I-ի գործը շարունակել է որդին` Սարդուրի II-ը (մ. թ. ա.  764–735 թթ.): Նրա օրոք տերության կառավարման համակարգում նկատվում է կարևոր անցում.  կախյալ թագավորությունները վերածել է պետության վարչական միավորների, դրանով համադաշնային կառավարման համակարգից անցել գերկենտրոնացված պետության:Սարդուրի II-ի օրոք տերությունն ունեցել է առավելագույն տարածքը. հյուսիսում հասել է Սև ծով, հյուսիս-արևելքում` Կուր գետ, արևելքում` Կասպից ծով, արևմուտքում` Փոքր Ասիայի կենտրոնական շրջան, հարավում` Բաբելոնով` Պարսից ծոց, և Դամասկոսի թագավորությունով` Միջերկրական ծով:Այս շրջանում, երբ սահմանները ձգվում էին 4 ծովերի միջև, «Սարդուրյան տարեգրության» համաձայն, բանակի ընդհանուր թիվը շուրջ 350 հզ. էր՝ ներառյալ նաև նվաճված ու հարկատու երկրների զորքերը:Սակայն մ. թ. ա. 743–735 թթ-ի արշավանքների հետևանքով Թիգլաթպալասար III-ը վերականգնել է Ասորեստանի նախկին դիրքերը` կրկին դառնալով Վանի տերության ախոյանը:  Սարդուրի II-ի որդի Ռուսա I-ը (մ. թ. ա. 735 – մոտ 710 թթ.) կատարել է պետական համակարգի և բանակի բարեփոխումներ: Ռուսա I-ն արշավանքներ է ձեռնարկել դեպի Սևանա լճի ու մերձուրմյան ավազաններ և Արդինի-Մուսասիր: Վերջինս պատճառ է դարձել  Ասորեստանի հետ նոր բախման: Ասորեստանի Սարգոն II արքան (մ. թ. ա. 721–705 թթ.) մ. թ. ա. 714 թ-ին արշավել է Վանի թագավորություն: Առանձնապես մեծ հաջողություններ չունենալով՝ վերադարձին մտել է Արդինի-Մուսասիր և կողոպտել Խալդիի գլխավոր տաճարը: Կարճ ժամանակ անց Ռուսա I-ին հաջողվել է վերանվաճել Արդինի-Մուսասիրը: Ռուսա I-ին հաջորդել է որդին` Արգիշտի II-ը (մ. թ. ա. մոտ 710–680-ական թթ., ըստ ասորեստանյան աղբյուրների՝  մ. թ. ա. 708 թ-ին):Բիայնիլի-Ուրարտու-Արարատի վերջին հզոր թագավորը Ռուսա II-ն է (մ. թ. ա. մոտ 680–650-ական թթ.): Նա շարունակել է Սարդուրի II-ի սկսած կառավարման համակարգի բարեփոխումը` համադաշնությունների համակարգից անցումը գերկենտրոնացված պետական կառավարման ձևին։ Զարկ է տվել քաղաքաշինությանը: Ռուսա II-ն արշավանքներ է կատարել և Եփրատից արևմուտք գրավել 5 երկիր: Նրան հաջողվել է բարեկամական և դաշնակցային հարաբերություններ հաստատել հյուսիսից արշավող կիմերների հետ և նպաստել նրանց` Փոքր Ասիայի արևելք տեղափոխվելուն։ Կիմերները հաստատվել են Կապադովկիայի տարածքում (Գամիրք), որտեղից Ռուսան կարողացել է նրանց ուղղորդել Ասորեստանի դեմ:Մ. թ. ա. 652 թ-ին Ռուսա II-ը բարեկամական ուղերձով պատվիրակություն է ուղարկել Ասորեստանի արքա Աշուրբանիպալի մոտ, որին վերջինս մեծ պատիվներով ընդունել է Արբելա քաղաքում:Հաջորդ տասնամյակներում Վանի թագավորության ռազմական գործողությունների մասին տեղեկություններ չկան։ Ռուսա II-ին հաջորդել են ևս մի քանի թագավորներ, որոնց օրոք պետությունը թուլացել է։ Վերջին հստակ թվագրվող արքան Սարդուրի III-ն է, որն ասորեստանյան արձանագրություններում հիշատակվում է մ. թ. ա. 643 թ-ին։